Wykład gościnny dra Wolframa Endera
Z inicjatywy Zakładu Badań Niemcoznawczych i studenckiego Koła Niemcoznawczego „Partner” w dniu 27 października 2016 r. odbył się w Instytucie Studiów Międzynarodowych wykład gościnny dra Wolframa Endera zatytułowany: „Vergangenheitsbewältigung in Deutschland. Umgang mit zwei vergangenen Diktaturen: DDR und Drittes Reich” (Rozrachunek z przeszłością w Niemczech. Stosunek do dwóch minionych dyktatur: NRD i Trzeciej Rzeszy).
Tytuł wystąpienia wskazywał na podjęcie problematyki konfrontowania się Niemiec ze swą historią w okresie dyktatur narodowosocjalistycznej i komunistycznej. Już na wstępie dr Ender zauważył jednak, że rozliczanie się z politycznymi „demonami przeszłości” dotyczy wielu państw, dalszej bądź bliższej perspektywy czasowej czy różnych form ustrojowych. Referent zwrócił uwagę, iż niektóre współczesne państwa w dokonywaniu „rachunku sumienia” wykazują się dużą wstrzemięźliwością. Ten rodzaj konfrontowania się z przeszłością dotyczy w jego przekonaniu m.in. Rosji (stosunek do zbrodni stalinowskich), Turcji (rzeź Ormian) oraz Hiszpanii i Włoch (odpowiednio dyktatury Franco i Mussoliniego).
Zdaniem Wolframa Endera Republika Federalna Niemiec należy do grona tych państw, które z niechlubnymi kartami swej historii w XX wieku rozprawiały się w sposób systemowy i wieloaspektowy. W odniesieniu do reżimu narodowosocjalistycznego rozliczanie się przez RFN (lub sąd nad nią) realizowane było na kilku płaszczyznach: 1) prawnej, czego wyrazem były sądowe procesy karne wytaczane zbrodniarzom wojennym (m.in. procesy norymberskie prowadzone w latach 1945-1949); 2) symbolicznej, wyrażającej się w upamiętnianiu tragicznych wydarzeń wymową pomników i innych miejsc (w tym kontekście wymieniony został Pomnik Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie); 3) historycznej, przejawiającej się w działaniach na rzecz podtrzymywania pamięci o ofiarach i zbrodniach (w szkołach i w innych powoływanych w tym celu jednostkach edukacyjnych); 4) poprzez regulacje ustawowe (podany przykład: negowanie Holokaustu zagrożone jest w Niemczech karą do pięciu lat pozbawienia wolności) oraz 5) finansowej – poprzez wypłacanie odszkodowań na rzecz pokrzywdzonych stron (np. w ramach podpisanej przez rząd K. Adenauera Umowy w Sprawie Odszkodowań, podpisanej z Izraelem we wrześniu 1952 r.). Pomimo podjętych działań rozrachunek ten nie był pełny, ponieważ wielu winnych zbrodni i przestępstw, łącznie z przedstawicielami aparatu NSDAP, uniknęło karnej czy nawet politycznej odpowiedzialności.
Dalszej części wykładu towarzyszyło pytanie, czy na jednej płaszczyźnie dyskusji i oceny zestawiać można reżimy NSDAP i SED. Kwestia ta – jak zaznaczył dr Ender – jest w Niemczech po dziś dzień sporna. Dla jednych porównanie to jest bezzasadne, ponieważ wschodnioniemieccy komuniści nigdy nie wszczęli wojny i nie dokonali aktów ludobójstwa. Dla innych – w tym prezentującego wykład – zestawienie takie jest możliwe, ponieważ oba reżimy były dyktaturami zaangażowanymi w zwalczanie przeciwników politycznych i specyficznie dla nich zdefiniowanych wrogów. W realiach zjednoczonych Niemiec odpowiedzialność za zbrodnie systemu komunistycznego egzekwowana była przede wszystkim na drodze prawnej – w procesach sądowych przeciwko partyjnym dygnitarzom (np. wytoczenie Erichowi Honeckerowi procesu o zdradę stanu, korupcję i zbrodnie) oraz wschodnioniemieckim strażnikom granicznym oskarżanym o zabijanie ludzi na granicy z RFN.
Spotkanie z drem Wolframem Enderem zakończyła kilkudziesięciominutowa dyskusja, podczas której wyeksponowana została kwestia niedostatecznego rozrachunku NRD z narodowosocjalistyczną przeszłością oraz wpływu "deficytu rozliczania się" na postawy społeczne przejawiane we wschodniej części Niemiec, również po zjednoczeniu.